Voeding bij kanker

Op deze pagina vindt u informatie over de rol van voeding bij kanker, ondervoeding, speciale voeding zoals drinkvoeding en sondevoeding en darmproblemen zoals diarree.
Lees hier meer over de rol van voeding bij verschillende therapieën bij de behandeling van kanker.

Welke rol speelt voeding bij kanker?
De bevolking van ons land wordt steeds ouder. Omdat kanker voornamelijk voorkomt op hogere leeftijd zal het aantal personen met kanker toenemen. Leefstijlfactoren zoals voeding en bewegen spelen een rol bij het ontstaan en bij de behandeling van kanker.

De rol van voeding op 3 niveaus

  1. Bij het verkleinen van het risico op het krijgen van kanker
  2. Tijdens de behandeling en na een geslaagde behandeling met een goede prognose en in de palliatieve fase
  3. Als genezing niet (meer) mogelijk is.

In 2017 werden in Nederland bijna 100.000 mensen de diagnose kanker gesteld. Bij één op de drie Nederlanders wordt op enig moment de diagnose kanker gesteld. Iedereen loopt het risico op het ontwikkelen van kanker en voor een deel hebben we daar geen invloed op. Kanker ontstaat door een verstoorde stamceldeling in ons lichaam.

Wat kan de diëtist betekenen?
Door hun brede kennis over voeding zijn diëtisten bij uitstek geschikt om gedurende het hele ziekteproces adviezen over voeding te geven en de patiënt hierin te coachen en te begeleiden.

Kunnen we blijven roken, drinken en ongezond blijven eten en in de zon blijven zitten?
Nee, want ongeveer 30% van de nieuwe kankergevallen in Nederland wordt veroorzaakt door een ongezonde leefstijl zoals: roken, alcohol, ongezonde voeding en te weinig beweging.

Preventie van kanker
Door de volgende leefstijladviezen op te volgen kun je wel degelijk het risico op het krijgen van kanker verminderen:

  • Niet roken
  • Verstandig zonnen (beschermingsfactor)
  • Voldoende bewegen (minimaal 30 minuten per dag intensief bewegen)
  • Een gezond en gevarieerd eetpatroon (volgens de richtlijnen van de Voedingsraad)
  • Niet tot beperkt alcohol drinken
  • Eet minder zout en gezouten voedsel
  • Vertrouw niet zomaar op supplementen om je tegen kanker te beschermen
  • Een gezond en constant lichaamsgewicht

De laatste factor, overgewicht, zou te maken kunnen hebben met de hormoonhuishouding. Bepaalde hormonen hebben invloed op het ontstaan van bepaalde soorten kanker. Andere factoren die een rol spelen, zijn te weinig bewegen en virussen of bacteriën.

Waarom voeding belangrijk is bij kanker

Voeding is voor iedereen belangrijk, zeker voor de patiënten met de diagnose van kanker. Een gezond voedingspatroon bestaat uit een evenwichtige combinatie van verschillende soorten levensmiddelen; één bepaald product kan niet het verschil maken. Het lichaam is in een goede voedingstoestand als het elk moment over voldoende energie, eiwitten, vitamines en mineralen beschikt. Een goede voedingstoestand is een voorwaarde om gezond te blijven.

Moet je anders eten als je kanker hebt?

Goede voeding is belangrijk voor herstel en opbouw van uw conditie. Om deze reden is voeding in de herstelfase belangrijk. Maar ook al vóór de diagnose en behandeling. Als patiënten voor een operatie in een goede voedingstoestand zijn, wordt het risico op complicaties kleiner. In deze fase kan de consumptie van extra energie en eiwit zo belangrijk zijn dat afgeweken kan worden van de zogenaamde ‘gezonde voeding’. De voeding moet voldoende en gevarieerd zijn. Kanker en de medische behandeling ervan doen vaak een aanslag op uw lichaam. Dit gaat gepaard met verlies van spieren en weerstand. Spierverlies treedt zowel op bij de mensen die (ongewenst) afvallen als bij mensen die (ongewenst) aankomen. Afvallen houdt altijd spierverlies in en dus zwakte. Hierdoor kan uw conditie slechter worden en bent u sneller moe. Juist van goede voeding is winst te verwachten; een betere conditie en minder complicaties na een operatie, vooral bij oudere patiënten.

 

Ondervoeding

Waarom is ondervoeding een probleem?
De meeste mensen willen graag afvallen. Verlies van lichaamsgewicht tijdens ziekte betekent niet alleen verlies van vet, maar vooral verlies van lichaamscellen, spieren en organen. Dit wordt de vetvrije massa genoemd. Patiënten met kanker hebben een grote kans om ondervoed te raken. Ondervoeding kan het herstel van de ziekte en behandeling vertragen of verhinderen.

Wat zijn daarbij de risicofactoren?

  • Grotere vatbaarheid voor infecties door afname van spiermassa, meer kans op complicaties bij operaties, langere ziekenhuisopname, grotere kans op overlijden
  • Afname van orgaanfuncties zoals van de nieren, longen en huid (waardoor grotere kans op decubitus = doorliggen)
  • Door afname van spiermassa en spierkracht meer last van vermoeidheid en hierdoor moeite met het uitvoeren van de dagelijkse bezigheden
  • Minder welbevinden

Hoe komt het dat u afvalt?

  • De ziekte en/of behandeling kunnen de eetlust en smaak beïnvloeden
  • Vermoeidheid, angst, pijn, diarree, misselijkheid, braken en bepaalde medicijnen kunnen een rol spelen bij verlies van eetlust
  • De energiebehoefte is verhoogd door koorts, infecties, decubitus (= doorligplekken) of operatie en hierbij kunnen complicaties optreden
  • Abnormaal verlies van voedingsstoffen t.g.v. hevig braken, diarree, veel bloedverlies, fistels waar veel vocht uitkomt, drains en stoma, resorptiestoornissen (= verstoorde opname aan voedingsstoffen)
  • Weinig energie eetlust, kauwen en/of slikken gaat moeilijk. Lees hier meer informatie als eten lastig is of tegen gaat staan.

Lees hier meer over ondervoeding.

Welke mogelijkheden zijn er om het afvallen te beperken?
Het belangrijkste is de juiste voeding te eten. Drinken en eten vormen de eerste levensbehoeften van de mens. Hiermee wordt het lichaam voorzien van vocht en voedingsstoffen die nodig zijn om het goed te laten functioneren. Tijdens ziekte is de aandacht van de diëtist vooral gericht op inname van voldoende eiwitten om het verlies van de vetvrije massa (= spiermassa) zoveel mogelijk tegen te gaan. Eiwitten zijn de bouwstoffen voor onze lichaamscellen, spieren en organen. Het lichaam is gedurende het ziekteproces niet in staat voorraden aan te vullen en zich aan te passen aan de verminderde inname. Daardoor treedt snel gewichtsverlies op. Mogelijkheden:

  1. Probeer als eerste de oorzaken van gewichtsverlies te achterhalen, bijvoorbeeld: is de smaak veranderd of is er gebrek aan eetlust.
  2. Verbeter en bewaak de voedingstoestand en probeer dit met ‘gewone voedingsmiddelen’.
  3. Als dit niet lukt met gewone voeding maak dan gebruik van speciale voeding zoals drinkvoeding of sondevoeding onder begeleiding van de diëtist. 
  4. Bij een patiënt met een korte levensverwachting is de voeding primair gericht op het welbevinden en het verlichten van klachten.

Speciale voeding

Drinkvoeding
Drinkvoeding is een vloeibare voeding die naast of in plaats van de normale voeding gebruikt kan worden. Deze dranken bevatten in een kleine portie een grote hoeveelheid noodzakelijke voedingsstoffen, dus ook vitamines en mineralen. Het kan gebruikt worden als men niet kan of mag eten of wanneer eten erg moeilijk is. Bijvoorbeeld bij: passagestoornissen, extra verlies van vocht (diarree) en bij het ontbreken van eetlust. Zes à zeven pakjes per dag leveren net zoveel calorieën als een normale dagvoeding. Als er nog wel bij gegeten wordt, kan minder drinkvoeding gebruikt worden.

Sondevoeding
Sondevoeding is een dun vloeibare volledige voeding, die via een sonde in het maag-darmkanaal wordt toegediend. Sondevoeding kan via een neussonde, een PEG-katheter of een operatieve maagfistel worden toegediend. Sondevoeding kan worden gebruikt als bij slik- of hoge passagestoornissen de toegang tot het maag-darmkanaal belemmerd is. Voorwaarde is een voldoende functionerend darmstelsel. Sondevoeding kan de voeding volledig vervangen of als aanvulling op de gewone voeding worden gegeven. Het kan zowel overdag als ‘s nachts toegediend worden. Ook kan sondevoeding thuis worden gebruikt.

Voeding en operatie
De behandelingen bij kanker zijn meestal ingrijpend en hebben over het algemeen een negatieve invloed op de voedingstoestand. Zo hebben patiënten die geopereerd moeten worden een veel betere overlevingskans als ze de juiste voeding krijgen. Voeding, vooral vóór en rond een operatie is uitermate belangrijk. Patiënten die goed gevoed zijn, voldoende spierweefsel hebben, zullen met minder complicaties door de operatie komen. Spieren dienen als eiwitreserve in tijden van infecties en herstel. Snel voeden na een dikke darm operatie is een belangrijk element voor een snel herstel. Zonder complicaties kan veel eerder worden gestart met normale voeding.

Eten is meer dan voeding
Eten doe je het liefst samen. We eten om het lichaam in conditie te houden maar ook omdat het lekker is. Maar eten heeft ook een grote sociale functie: samen eten is een manier om contact te hebben met familie en/of vrienden.

De meest voorkomende klacht van kanker is vermoeidheid. Men is vaak te moe om te eten of het eten te bereiden. Alleen eten kan een gevoel van eenzaamheid versterken. Bovendien verdwijnt de uitdaging om de moeite te nemen iets lekkerste eten en klaar te maken; alleen aan tafel zitten betekent vaak snel eten, zonder dat iemand daar zijn waardering over uitspreekt. 

Het voordeel van kant-en-klaarmaaltijden
Voor de behandeling van kanker is men vaak aangewezen op het ziekenhuis en dat kost tijd. De prioriteit rondom het eten kan daardoor verminderen en kost eten klaarmaken tijd. We leven in een tijd waarin gemak de mens dient. Ouderen van nu kunnen moeite hebben om van dat gemak te genieten, terwijl er ook voor hen juist op voedingsgebied veel mogelijk is. Het oude gezegde, dat alleen vers telt, gaat al lang niet meer op. De meeste kant-en-klaar maaltijden zijn smakelijk en verantwoord wat betreft samenstelling. Daarnaast verschilt de prijs van een kant- en klaar maaltijd nauwelijks met dat van een zelf klaargemaakte maaltijd.

Darmproblemen bij kanker

Verstopping
Verstopping (obstipatie) kan allerlei oorzaken hebben. Door behandeling met bepaalde medicijnen zoals morfine, doordat men anders (minder) is gaan eten en drinken, door vermindering van lichaamsbeweging of door de veranderde omgeving tijdens ziekenhuisopname raakt de darm van slag. Soms lukt het door voldoende vocht en vezels te gebruiken de obstipatie voor een deel de baas te worden. Er wordt ook wel gerichte medicatie gegeven.

Advies:

  • Drink veel vocht: minstens 2 liter drinkvocht per dag
  • Maak ruim gebruik van voedingsmiddelen die rijk zijn aan voedingsvezels zoals: volkorenbrood, fruit en groenten
  • Eet regelmatig en sla vooral het ontbijt niet over
  • Zorg voor voldoende beweging
  • Gebruik een product met probiotica (met positieve darmbacteriën, deze bacteriën zijn toegevoegd aan verschillende zuivelproducten

Diarree
Diarree is geen ziekte; het is een klacht, een symptoom. Diarree is lastig en door veelvuldige diarree is men aan huis gebonden. Diarree komt na een medische behandeling veel voor zoals bij bestraling van de buik, bij chemotherapie en na het gebruik van bepaalde medicijnen. Het is een fabeltje te denken dat de darmen bij diarree rust moeten hebben. Door niet te eten wordt het herstelproces van het darmslijmvlies juist vertraagd! 

Advies:

  • Probeer zo normaal mogelijk te blijven eten
  • Drink veel vocht (tenminste 2 liter per dag)
  • Bij koorts tenminste 2,5 liter vocht per dag
  • Gebruik extra zout in de vorm van bouillon 
  • Gebruik vaak kleine maaltijden.

Bij diarree gaat er veel vocht en zout verloren. Hierdoor ontstaan klachten als vermoeidheid, prikkelbaarheid, concentratiestoornissen en gewichtsverlies. Wanneer deze verschijnselen zich voordoen, dan is het drinken van ORS (Oral Rehydration Salt) de oplossing. De samenstelling van ORS is ideaal om de vochtverliezen aan te vullen.

Wanneer de diarree langer dan enige dagen aanhoudt en er bijna niet meer wordt geplast, de urine donker van kleur is en er wordt gebraakt, raadpleeg dan de arts.

Als genezing niet meer mogelijk is

Begrip
Aandacht en begrip, soms alleen maar een hand vasthouden, blijkt de belangrijkste zorg die de patiënt nodig heeft. Afscheid nemen van dierbaren doet vaak pijn. Die pijn kunnen artsen, verpleegkundigen en diëtisten niet wegnemen, maar er wel alle begrip voor hebben.

Sociale en zorgoverwegingen bepalen het handelen
Naarmate de ziekte verergert en genezing niet meer mogelijk is, verschuift bij voedingsmaatregelen het accent. Telkens wordt opnieuw bekeken welke voedingsmaatregelen bijdragen aan het welbevinden van de patiënt. Het kan voor de patiënt een enorme opluchting zijn niet meer te ‘moeten’ eten. De wens van de patiënt staat centraal. Het kan zijn dat in een eerdere fase drinkvoeding is voorgeschreven, maar dat advies kan worden herzien. In andere situaties kan juist drinkvoeding wel gebruikt worden om bepaalde klachten te verminderen. Voedingszorg kan ook bestaan uit het afzien van voedsel- en vochttoediening.

De patiënt mag het zeggen
De voeding is vooral gericht op het welbevinden en het verlichten van de klachten als genezing niet meer mogelijk is. Voeding en vocht hebben grote symbolische waarde in de zorg voor de patiënt. De spanning rond het eten kan daardoor heel groot zijn en een obsessie worden. Vooral doordat voeding één van de weinige mogelijkheden is waarover de familie haar bezorgdheid kan uiten. In de laatste levensfase moet het aanbod van voeding en vocht afgestemd zijn op de afnemende lichaamsfuncties. Meestal verdwijnt honger- en dorstgevoel. Het is niet eenvoudig te aanvaarden dat goede voedingszorg in de laatste fase kan bestaan uit het bewust afzien van voeding- en vochtinname.

Maak contact met de diëtist

Heeft u vragen of wilt u meer weten over de rol van voeding bij kanker?
Vodiservice heeft een team van diëtisten die u graag verder helpen.